Geguritan

Puisi Jawa sing biasa diarani geguritan kaperang dadi loro yaiku :
1. Puisi Jawa tradhisional, arupa tembang, Puisi iki ditembangake miturut lagu-lagu khusus, nganggo piranti gamelan utawa tanpa gamelan. Puisi Jawa Tradisional ora bisa dipisahake kalawan tembang. Puisi tradhisional kang awujud tembang jawa akeh banget jinisi lan kaperang dadi telung perangan gedhe :

• Puisi tembang macapat (puisi tembang cilik)Sing kalebu ana tembang macapat yaiku Kinanthi, Pocung, Asmaradana, Mijil, Maskumambang, Pangkur, Durma, Sinom, lan Dandhanggula.
• Puisi tembang tengahan (tembang dhagelan)Sing kalebu ana tembang tengahan yaiku : Megatruh (Dudukwuluh), Gambuh, Wirangrong, Balabak, lan Juru Demung.
• Puisi tembang gedhe (kawi), sing kalebu tembang gedhe yaiku Girisa

2. Puisi Jawa Modern diarani geguritan.

Gandheng geguritan kuwi kalebu puisi jawa sing isih anyar (antarane tahun 1926) jinising puisi iki durung bisa katampa bebrayan ana ing masyarakat, rikala semono. Luwih-luwih golongan kasepuhan. Mula saka kuwi geguritan iki nalika semana ora dilebokake ana sajroning pasinaonan sastra Jawa ing sekolah.

Geguritan kaping pisanan ana ing kalawarti lan ariwarti Kejawen (pisanan thukul tahun 1926 ing Jakarta), Panjebar Semangat (thukul pisanan September 1933 ing Surabaya), Jaya Baya (September 1945 ing Kediri), Panji Pustaka (1923 ing Jakarta, lan wiwit tahun 1943 nduweni lembaran khusus basa Jawa),Api Merdeka (1945 ing Yogyakarta) lan sapanunggalane.

Paraperintis geguritan iki padha berjuang amrih geguritan iki diakoni lan bisa mlebu ana pasinaonan kasusastran Jawa. Asile, Subagiyo Ilham Notodijoyo nyoba ngumpulake geguritan sing sumebar ana kalawarti lan ariwarti dadi buku kang judhule Rerumpakan (nyanyian). Ananging, naskah iki ana sajroning revolusi ilang. Semana uga kumpulan geguritane dhewe kang mawa irah-irahan Geguritan uga ilang.

Para perintis geguritan liyane, yaiku :R. Intoyo, Nirmala, Niniek I. N, Khairul Anam, Joko Mulyadi, R. Sumanto Ampel, Purwadhi, lsp.

Saliyane geguritan ana puisi jawa liyane kang arupa parikan lan singir. Parikan kuwi puisi jawa kang memper lan duwe ciri-ciri kaya pantun. Dene singir utawa syair (bahasa Indonesia) ya nduweni ciri-ciri padha karo syair ana sajroning kasusastraan Indonesia. Mula bukane ananing geguritan iki dianggo nyindir/ nyemoni kahanan urip bebrayan ana sajroning masyarakat. Saliya kuwi uga ndhuweni unsur ndidik / mulang wuruk bab-bab tertemtu. Ananging suwene-suwe geguritan iki nduweni teges puisi bebas. Bebas saka iketaning tembang lan bebas nyritakake apa wae.

Unsur-Unsur Batin Geguritan

Unsur-unsur kang kinandhut ana sajroning geguritan diarani  unsur batin. Ing ngisor iki bab-bab kang kalebu  unsur batin  geguritan.

1. Tema, tegese punjeraning bab kang ndadekake geguritan kuwi dumadi. Utawa gagasan pokok kang dikarepake panulis/penyair. Tuladha tema: sosial, moral, politik, agama, individu, lan sapiturute.
2. Rasa-Pangrasa, Tembung-tembung kang dianggo ana sajroning geguritan nduweni teges lan nduweni fungsi kanggo manjilmakake rasa-pangrasa. Rasa-pangrasa kuwi nduwe sipat rowa lan kompleks. Sing kalebu rasa-pangrasa kayadene: simpati, empati, antipati sedhih, susah, seneng, kangen, gumun, lan sapiturute.
3. Nada/lagu, Tegese patrap (sikap) sing digunakake ana sajroning geguritan. Tuladha: ngguroni, nuturi, ngenyek, muji, nyemoni, utawa patrap liyane.
4. Suasana, Tegese kahanane batin/jiwa pamaos sawise maca geguritan. Dadi, geguritan nduweni tujuan kanggo mbangun suasana batin pamaos geguritan.
5. Amanat kang dumunung ana geguritan, Tegese bab kang pengen diwedharake penyair/panulis marang pamaos. Amanat kuwi ora tinulis kanthi terang trawaca ananging sinandhi ana pangrakiting tembung-tembung.

Tuladha geguritan

DONYA WIS LUNGSE

Rini T Puspohardini

Muyeg saemba pasar

Ala becik mapan digelar

Lamun luput nintingi

Ora mokal ati keplantrang

Kaya ngoyak playune ayang-ayang

Ndeder kang bisa dibayangake

Luwih ndeder kanyatane

Kekitrang

Kaya prau kelangan layar

Wuta wektu, wuta dunung

Lumaku tanpa papan katuju

Apa sejatine ngaurip

Yen ta sakeh daya

Prasasat nglari susuhe angin

Esuk sore lan wengi

Dadi liturgi kang dilakoni

Tanpa ati

Lan rasa ……….

Sansaya kangelan maca tandha-tandha  jaman

Segara wedhi

Sajake padha kelalen

Donya wis watara lungse

Kari ngenteni

Tancep kayone

Jaya Baya, Edisi 31/1 April 2006

Gancaran :

Ana ing geguritan ndhuwur nyritakake menawa kahanan donya kuwi wis tuwa kaya ana ing/ irah-irahane “Donya wis lungse” lan ana padha pungkasan kang unine “Sajake padha kelalen, donya wis watara lungse, kari ngenteni, tancap kayone.” Tegese (nganggo basa gancaran/bebas sajake para manungsa padha kelalen , ndonyane wis tuwa/lungse, kari ngenteni tamate/tancep kayon).

Kudune yen donyanewislungse / tuwa kuwi saya nggenah lan becik sing ditindakake dening umat manungsa. Saya cetha nglegewa tujuane wong urip. Nanging nyatane, ana malah akeh wong pawongan kang bingung ngluri tujuane urip. Donya ora saya jenjem, nanging umyeg kaya pasar.

Unsur intrinsik geguritan yaiku :

1. Tema, tegese punjeraning bab kang ndadekake geguritan kuwi dumadi. Utawa gagasan pokok kang dikarepake panulis/penyair. Tuladha tema: sosial, moral, politik, agama, individu, lan sapiturute.
2. Rasa-Pangrasa, Tembung-tembung kang dianggo ana sajroning geguritan nduweni teges lan nduweni fungsi kanggo manjilmakake rasa-pangrasa. Rasa-pangrasa kuwi nduwe sipat rowa lan kompleks. Sing kalebu rasa-pangrasa kayadene: simpati, empati, antipati sedhih, susah, seneng, kangen, gumun, lan sapiturute.
3. Nada/lagu, Tegese patrap (sikap) sing digunakake ana sajroning geguritan. Tuladha: ngguroni, nuturi, ngenyek, muji, nyemoni, utawa patrap liyane.
4. Suasana, Tegese kahanane batin/jiwa pamaos sawise maca geguritan. Dadi, geguritan nduweni tujuan kanggo mbangun suasana batin pamaos geguritan.
5. Amanat kang dumunung ana geguritan, Tegese bab kang pengen diwedharake penyair/panulis marang pamaos. Amanat kuwi ora tinulis kanthi terang trawaca ananging sinandhi ana pangrakiting tembung-tembung.

Kasunyatan:
wayahe lingsir wengi
langite peteng tanpa cahya
kemrosake angin nembus pulung ati
aku kepingin ngerti
apa sejatine kang winadi

dakdulu langit kang peteng iku
kesaru praptane konang mabur saka paran ujare
sajake lagi ana gara-gara
aku ora nyaruwe
mundhak dadi gawe
sapletik ukara
tan wurunga bisa dadi ngambra-ambra

wayahe lingsir wengi
datan ana kaendahan
konang mabur nuruti karep
sairing karo getering pangarep-arep
kang kadhang kala geseh karo kasunyatan