NOVEL KUMANDHANGING KATRESNAN

KUMANDHANGING

KATRESNAN

Crita Gawéané

ANY ASMARA

KENTARDJO

Cap-capan kaping telu

Kawetokaké déning :

C.V. Dua A Yogyakarta

ATURKU

Para maos kang minulya :

Crita Kumandhanging Katresnan iki kedadéan nyata, dadi ora mung wujud karangan baé. Crita iki sakawit pancèn saka penjaluké sing nglakoni dhéwé, supaya disumurupi ing liyan. Mung baé sarèhning sinq padha nglakoni isih akèh sing padha sugeng, lan kanggo njaga asmané, mula bab asma lan jenenging panggonan dakganti kabèh, nanging wosing crita tetep kaya samesthiné ora owah.

Crita iki anggambaraké sawijining lelakon sih katresnan jati kang nrenyuhaké ati lan anggambaraké kukuhing adat istiadat kang ora kena diowahi, nganti andadèkaké ananing lelakon kang ngeres-eresi. Mula crita iki pantes dadi tepa palupi tumrap para mudha kabèh kang lagi padha ngambah ing madyaning sih katresnan.

Muga‑muga crita iki bisaa gawé suka renaning para maos kabèh.

Jakarta, 1 – 9 – ‘61

Pangripta

ANY ASMARA

Kumandhanging katresnan.

Sapa baé kang wis naté kapedhotan ing rasa sih katresnan jati, uripé bakal terus kacihna nandhang cacad ing salawasé urip. Katresnan jati pancèn bisa gawé korban sakabèhing korban. Krodhané anggegirisi banget, ngungkuli krodhaning gunung geni kang lagi mbledhos, ampuhé ngungkuli ampuhing panah wisa sing luwih mandi.

ANY ASMARA

1. KURBANING KATRESNAN

  

Ing kampung Sélasari Magetan katon ana sawijining omah gedhong cilik, asri, pèni, ngarepaké dalan gedhé. Omah mau gagrag modhèl anyar, kinubengan ing pekarangan kang jem-bar bawéra. Ing sangareping omah kiwa tengené, ana taman-ané kang tinanduran kembang manéka warna, nedheng-nedhengé megar ndadi, gandané arum sedhep ngambar-ambar. Patamanan mau tinata winangun bunder, tandurané tinata rajin lan cèkli, tur diupakara kanthi becik‑becik, mula tan-durané tansah katon seger‑seger, ledhung‑ledhung, kembangé mekrok seger, dinulu ngresepaké ati. Tandurané kembang warna-warna, kayata: Chrysant, Hortènsia, Lèlié, Aronskelk, Gerbera, Anyelir, Aster, Gladiool, lan liya-liyané manèh.

Ing undhak‑undhakaning tritisan rinengga déning pot‑pot ge-dhé dikapur putih, isi tanduran: Sufelir, Kuping Gajah, Kool-palm. Anggrèké pating grandhul ana ndhuwuré, nedheng-nedhengé kembang, ana sing putih, ana sing kuning, ana sing blorok‑blorok, nyenengaké. Ing tritisan diwènèhi pot cilik pi-rang‑pirang kang isi bangsaning cactus, kayata: Haworthia Fasciata kaya buntut tekèk, Stapelia Grandiflora, Mamillaria, Upuntia, Clavarioides, Echionopsis Oxygona, Rhipsalis Tetva-gona, Aloe Coneinna, Euphorbia Obesa, Echeveria Gibbiflora, Gloxinia, Begonia, lan liya-liyané.

Ing pendhapa njero diwènèhi méja korsi sasetèl saka penjalin, korsiné diwènèhi bantal cilik kang diurungi sutra putih sinulam kekembangan benang emas. Méjané diwènèhi taplak réndan putih mulus, lan ing dhuwuré ana vas isi kembang Gloxinia kang kembangé lagi megar.

Ing pojok papat didèkèki dhingklik sikilé dawa, diwènèhi pot kuningan kang isi bangsaning suplir. Ing tengah‑tengah bener cedhak méja tamu didèkèki aquarium ditumpangaké méja cilik isi iwak mas lan koki rong jodho, rupané abang, bun-tuté nglèmbrèh nyenengaké.

Témboké rinengga gambar‑gambar kang èdi pèni, gambar sesawangan kang ngresepaké ati. Sisih kulon gambar Jangèr Bali lan Srimpi.

Déné kebon mburi omah ditanduri bangsaning sayuran rupa-rupa, kayata: kobis, bayem, térong, téla pohung, tomat. lombok, kapri, slèdri, kacang dawa, lan liya-liyané. Ing pager dirambati wit waluh jipang, kang wohé pating grandhul nde-ménakaké. Tanduran mau katon subur‑subur lan seger, merga tansah dirumat ing saben dinané.

Saburiné omah gedhong, ana omahé manèh cilik, kanggo pawon, lumbung, kamar batur, lan kolah.

Sing kagungan omah mau asmané RS. Ranuasmara, pi-yayiné wis rada sepuh, bangsaning umur 50 taun. Rambuté wis katon putih kaya kapas. Salirané isih katon pengkuh ga-gah. RS. Ranuasmara kuwi biyèn sawijining pelukis, wis naté ngumbara nganti tekan endi‑endi, malah wis naté menyang Éropa lan Asia Wétan, perlu mamèraké lukisané. Pancèn alus urip, bisa gawé lam‑laming pikir. Jenengé wis kondhang dadi pelukis kang misuwur, sadrajat karo pelukis manca negara.

RS. Ranuasmara ora kagungan garwa amarga garwané wis ora ana. Putrané loro lanang lan wadon. Sing lanang Susilo umuré 23 taun isih jaka saiki dadi mahasiswa Gajah Mada ing Ngayoja jurusan kedhokteran. Déné ragilé kenya umuré 19 ta-un isih legan, jenengé Sri Éndah Wahyuningsih, dadi guru SMP ana Magetan kono. Sri Éndah Wahyuningsih mau rupané sulistya banget kaya pranakan Indho. Pawakané lencir weweg, Pakulitané kuning nemu giring. Katambahan irung ngrungih, mripat lindri‑lindri kaya bintang pilem Lies Noor, mula akèh pa-ra mudha sing padha kepéncut gandrung‑gandrung kapirangu karo dhèwèké, nganti sawenèh ana sing ngengleng mikir Sri Éndah Wahyuningsih. Malah ana sing ora kuwat nyawang ban-jur trima oncat saka Magetan. Béda banget karo kangmasé yaiku Susilo kang pakulitané mbambang.

Pancèn wis akèh para mudha kang nélakaké tresna karo Sri Éndah Wahyuningsih, kepéngin ngajak urip bebarengan.

 Nanging kabèh mau ditolak kanthi alus déning Sri Éndah Wah-yuningsih, asengadi yèn durung duwé pikir sing kaya mang-kono, isih seneng nyambut gawé, mulang bocah‑bocah. Mula pancèn bener kaya mangkono, dhèwèké durung nggagas ing bab iku, isih seneng mulang. Awit jaréné ora ana kasenengan liya saliyané mulang. Yèn ana ngomah ngurusi balé omah, lan ngrumat kasenengan Iiyané, yaiku tanduran, ésuk soré tansah ditliti kanthi premati, kaya ngrumat bayi, nganti saupama ilang tandurané salah siji baé dhèwèké ngerti.

Sri Éndah Wahyuningsih ora tahu lunga ubyang‑ubyung yèn ora perlu banget. Dadi akèh ana ngomah[1], awit ngèlingi ba-paké wis sepuh. Baturé loro lanang wadon, yaiku Pak Yoto lan Bok Yoto. Ketambahan manèh wis ana sewulan iki bapaké tan-sah gerahen baé, kaworan watuké kumat. Wis dipriksakaké dhokter papat, meksa ora ana sudané, gerahé malah saya ngrekasa, mula dhèwèké saben dina tansah mugen ana ngomah.

Sri Éndah Wahyuningsih sedhih atiné, mikir gerahé ba-paké mau. Mula blas ora naté dolan, tansah mugen nunggoni wong tuwané baé.

Kangmasé sing ana Ngayoja arep dikabari, nanging dipenggak déning bapaké, mundhak gawé kisruhé Susilo, awit lagi ne-ngah-nengahi ujian.

Mundhak dina gerahé RS. Ranuasmara saya mundhak ngrekasa nganti ora bisa menyat saka peturon. Salirané saya mundhak kuru, praupané cowong pucet, menyang dhaharan wis ora kersa. Sedina sawengi terkadhang mung ngunjuk susu rong gelas. Sri Éndah Wahyuningsih saya sedhih atiné saben dina tansah lungguh ana sandhingé wong tuwané, gagasané ngambra‑ambra[2] banget, sedhih, susah, trenyuh, campur dadi siji. Nyut kèlingan menyang ibuné, sing wis ora ana, atiné mun-dhak keranta‑ranta nganti luhé carocosan metu, nibani pipiné

kang alus kaya saIju, nganti kacuné sutra teles kaya dikum banyu.

“Dhahar ya Pak?” mangkono aturé Éndah nuju sawijining dina wayah soré.

“Ora .......... Ndhuk Ning. Ora ..............  Uh....................! huk .........! huk......  èh ............! èh .............!” wangsulané RS. Ranuasmara karo watuk ngikil.

“Bèn sliramu kiyat kok Pak.”

“Ora ................  ora ...............  doyan.”

“Sésuk dipriksakaké dhokter menyang Surabaya baé apa Pak, jaréné kana ana dhokter sing pinter!”

“Wis ................ kasèp .................... Ning, wis ................... ka .......... Huk! Huk .........................  Eeeeeeeh  ...................!”

“Ngunjuk wédang jeruk karo gula batu apa Pak, karebèn watuké ilang?”

RS. Ranuasmara ora mangsuli, mung manthuk karo nyawang putrané, penggalihé katon sumedhot.

Sri Éndah Wahyuningsih énggal‑énggal menyat metu me-nyang buri gawé wédang jeruk. Bareng wis rampung banjur énggal‑énggal diaturaké.

“Pak iki unjukané mumpung isih manget‑manget bèn logro watuké.”

RS. Ranuasmara banjur ngombé wédang jeruk.

“Wis ..............  wis ..............  aku jupukna slimut sing kandel waé Ning, awakku teka krasa adhem temen.”

Sri Éndah Wahyuningsih ora mangsuli, terus menyat mbukak lemari njupuk slimut, terus dikemulaké bapaké. Sikilé kang adhem dipijeti alon‑alon kanthi sedhihing atiné.

“Wis tinggalen kana Ning, ngasoa[1] awakmu rak sayah.”

“Ora kok Pak.”

“Gajegé kowé dhèk mau nggawa garapan sekolahan, wis kana garapen dhisik.”

“Mengko bengi baé kena kok Pak. Kangmas Susilo dakka-barané baé ya Pak?”

“Ah ora susah Ning, mesakaké masmu, wulan iki jarené lagi nengah‑negahi ujian, mundhak ngganggu ujiané.”

“Lha wong gerahé Bapak saya ngrekasa ngené, mengko aku rak ditutuh Mas Sus Pak.”

“Mengko yèn ana nesuné masmu aku sing mangsuli Ning. Wis aja dipikir. Kana tinggalen, aku dakturu, mripatku ngantuk ngené.”

Sri Éndah Wahyuningsih banjur metu kanthi sedhihing ati-né. Pancèn mula bener ngendikané bapaké mau, awaké wis sayah banget, nanging bareng ngèlingi gerahé bapaké kaya mangkono mau, sayahing awaké ora dirasakaké, awit seka ge-dhéning katresanmu, lan bektiné karo wong tuwané.

Nuju sawijining bengi wayah jam wolunan, dinané malem Jumuwah Kliwon. Wiwit bakda magrib Sri Éndah Wahyuningsih lungguh nunggoni bapaké karo mijeti sikilé sing wis adhem. Wi-wit surup mau RS. Ranuasmara ora menyat saka paturoné, amarga watuké teka, napasé rada seseg, ora gelem ngendika, tansah mèndel baé, mung mripaté bola‑bali nyawang Sri Én-dah Wahyuningsih, banjur unjal napas dawa kaya wong angluh kaé. Penggalihé sajak sumedhot, mripaté kang wis katon co-wong mau kaya‑kaya akembeng luh. Sri Éndah Wahyuningsih bareng weruh, atiné kaya sinendhal, kagèt, awit salawasé du-rung naté weruh bapaké nganti ngruntuhaké luh kaya ngono. Mula banjur alon-alon matur:

“Bapak teka lajeng muwun ngono?”

RS. Ranuasmara kagèt krungu pitakoné putrané sing ora dinyana‑nyana mau. Banjur mangsuli karo ngusapi luhé.

“O ........ Ning.... .......................... anakku ............................ Pancèn bener bapak iki mau mentas ngruntuhaké luh, amarga aku banjur kèlingan karo ibumu sing wis ora ana. Gèk kowé dhéwé nganti seméné gedhému, kowé durung naté weruh ibumu. Apa manèh weruh ibumu, gambaré baé ya durung. Mangka aku dhéwé saya ngunduri tuwa, lan ora suwé manèh mesthi bakal dipundhut ing pangayunaning Pangèran. Bab iki wis ora kena disélaki manèh, lan ora bisa disingkiri awit kabèh-kabèh mung gumantung ing ngarsaning Pangèran Kang Maha-adil. Aku mung kari tunggu ésuk‑soré ninggal alam donya ké-né, kang kebak lelakon rupa‑rupa. Mula sanajana ésuk utawa soré aku dipundhut karo sing gawé urip, atiku wis seneng, awit kowé wis diwasa, wis ngerti endi sing ala lan endi sing becik, mengkono uga bab unggah‑ungguh, kaya-kaya kowé wis bisa mrantasi kabèh. Nanging saupama kowé isih dadi bocah cilik, atiku ora mentala. Élinga kabèh titah ing ngalam donya bakal mati, semono uga kowé, mung kari padha nunggu titi mangsa-né baé. Mulané Nduk, gegantilaning jiwaku, sadurungé bapak-mu dipundhut bali karo sing Mahakuwasa, aku arep ngandhak-aké sawijining wewadi menyang kowé, supaya kowé ngerti. Wewadi iki wis lawas banget daksimpen primpen, suket go-dhong ora ana sing ngerti.

“Wewadi apa kuwi Pak?”

“Wewadi bab lelakoné suwargi ibumu dhéwé Ndhuk. Kowé rak durung weruh menyang ibumu ta?”

“Iya bener Pak. Nanging sanajan kaya ngono, aku wis ru-mangsa marem, awit isih ana gambaré suwargi ibu.”

“Gambar sing endi Ning?”

“Gambar kaé ta Pak, sing ana kamarku, malah Mas Susilo ana sandhingé.”

“O.................. Ndhuk Ning ............................ anakku. Kaé pancèn gambaré ibuné Masmu Susilo. Nanging sumurupa kaé, dudu ....................”

Tekan semono RS. Ranuasmara kèndel, awit dhadhané seseg banget.

“Lha gambaré sapa Pak, kok dadi dudu kuwi?”

“Kaé pancèn dudu gambaré ibumu.”

“Dudu gambaré ibu?” Sri Éndah Wahyuningsih kagèt atiné mlenggong.

“Sarèh dhisik Ning anakku. Lungguha sing kepénak. Mengko Bapak arep ndongèng. Pancèn ya iki wewadi mau, sing arep dakcritakaké, Masmu Susilo dhéwé ya ora ngerti. Mula andadèkna sumurupmu ya Ndhuk, aja kagèt. Kowé karo Masmu Susilo kuwi sanyatané wong liya, Masmu Susilo dudu sedulurmu, dudu kangmasmu sejati. Dadi gambar wong wadon sing ana kamarmu karo Susilo kaé dudu gambaré ibumu, na-nging gambaré ibuné Susilo dhéwé.”

“Dadi yèn ngono, aku karo Mas Susilo iku dudu sedulur tunggal bapak ibu ngono apa piyé Pak?”

“Iya bener ngono Ning anakku. Pancèn bener kaya ngono. Dadi sejatiné Kowé karo Susilo iku wong liya, wong séjé.”

Sri Éndah Wahyuningsih kagèt, nganti ora bisa mangsuli.

“Aja kagèt, pancèn bener kaya ngono. Nanging sumurupa, bareng Kowé lair[1], banjur dakseduluraké karo Kangmasmu Susilo.”

“Aku ora mudheng banget ta Pak. Lha yèn ngono ibuku kuwi sing bener sing endi?”

“Ibumu dhéwé ya wis tinggal donya.”

“Lha gambaré ibu apa isih ana Pak?”

“Isih, kaé daksimpen ana lemari. Malah gambaré ibumu mau ora wujud potrèt, ananging wujud lukisan, asil karyaku dhéwé.”

“O ...................!”

“Andadèkna sumurupmu manèh ya Ning anakku. Kowé dhéwé sejatiné ya dudu anakku.”

“O ...........................?”, Sri Éndah Wahyuningsih saya tam-bah kageté, nganti awaké ndhredheg, mandeng karo RS. Ranuasmara.

“Lha yèn ngono, aku iki putrané sapa Pak?” sambungé kanthi ndomblong.

“Kuwi critané dawa banget Ning. Mengko bakal dakan-dharaké kabèh. Nanging Kowé aja sedhih atimu awit wiwit kowé lair[2], kowé wis manjing dadi anakku. Nalika Kowé lagi umur 7 dina, ibumu banjur tinggal donya, Kowé dipasrahaké aku. Kowé banjur dakemong nganti tekan sepréné iki.

“O............... ngono ta Pak. Lha asmané wong tuwaku sapa? Lan saiki ana ing ngendi?”

“Asmané wong tuwaku[1] dhéwé RM. Purwodirjo, saiki em-buh ana ngendi, aku dhéwé ora ngerti, wis daktakokaké, mek-sa ora ana sing weruh ana ing ngendi dunungé.”

“Adhuh .............. Pak!”

“Kowé yèn arep weruh karo ibumu ngiloa[2], rupané ibumu wis presis kowé, ora ana sing dibuwang[3] sethithik‑sethithika. Mung ibumu wis tuwa, kowé isih enom. Nanging nalika ibumu isih enom, ya wis presis kaya kowé. Andheng‑andhengé uga padha, dumunung ana tengah‑tengahing alis. Mripaté, irungé, alisé, jangguté, lambéné, wis ta cekaké padha kabèh, kaya jambé sinigar. Mula coba jupukna dhus dawa kang ana lemari rak sing dhuwur dhéwé, gawanen mréné.”

“Kok disimpen baé, ora dipasang, apa sebabé Pak?”

“O.............. kuwi wadi Anakku, wadi. Sebab yèn aku weruh gambaré ibumu, atiku dadi keranta‑ranta, utawa manèh wis cukup nyawang kowé, wis ta énggal jupuken kana.”

“Iya Pak.”

Sri Éndah Wahyuningsih banjur njupuk dhus bunder dawa, tangané katon ndhredheg gumeter. Dhus nuli diulungaké RS. Ranuasmara, nuli dibukak, dijupuk isiné, kang arupa mori gulungan. Mori dibèbèr ana ngarepé Sri Éndah­Wahyuningsih. Ing kono katon ana gambaré sawijining kenya kang sulistya ing rupa. Sri Éndah Wahyuningsih kagèt banget bareng weruh gambar mau. Gambar tansah dipandeng tanpa kedhèp, wusa-na Sri Éndah Wahyuningsih banjur nangis mingseg‑mingseg.

“O........... adhuh ............ ibuku!”  sambaté sedhih. 

RS. Ranuasmara mung legeg‑legeg sumedhot nyawang Sri Éndah Wahyuningsih kang lagi nangisi gambaré ibuné mau. Penggalihé saya keranta-ranta, mèlu sedhih. Nganti su-wé Sri Éndah Wahyuningsih durung bisa lipur atiné, tangisé saya ngontog‑ontog, awit saiki nembé ngerti, wong sing diarani bapaké dhéwé mau tibané wong liya, dudu wong tuwané dhé-wé sing ngukir jiwa ragané. Teka semono temen gedhéning sih katresnané karo awaké. Ora naté nyrengeni, sapanjaluké tan-sah dituruti, didhidhik becik‑becik nganti bisa dadi kaya saiki. Ngèlingi sing wis kaya mengkono mau atiné Sri Éndah Wah-yuningsih saya sedhih lan nelangsa, keranta‑ranta. Saiki ru-mangsa wedi lan rikuh karo RS. Ranuasmara, sing wis diang-gep wong tuwané dhéwé mau. Wanguné RS. Ranuasmara ngerti menyang kekandhutaning atiné Sri Éndah Wahyuningsih mau, tandhané banjur ngendika alon, kaya mangkene:

“Anakku Ning, kowé aja banjur kaya ngono karo aku, lan aja rikuh-pakéwuh, sanajan saiki kowé wis ngerti menyang we-wadining lelakonku, aku iki ya isih tetep dadi wong tuwa­mu, kowé wis dakanggep anakku lair[4]-batin. Malah saupama ora ana kowé, kiraku aku ora urip dawa tekan saiki iki. Aku yèn weruh kowé, tansah kelingan menyang ibumu ora uwis‑uwis. Wewayangané ibumu, ya ana kowé dadi siji.” 

“Matur nuwun sanget Pak. Lha ibu kula, kaliyan Bapak punapa taksih sedhèrèk?”

“Lho, Iho lha, rak nganyar‑anyari, Kowé banjur malih basa karo aku, iku ateges yèn, Kowé ora nggugu gunemku. Wis ta aja nganyar‑anyari, gawénen kaya adat sabené baé. Aku emoh kokbasani, awit rumangsaku banjur dadi adoh ngono. Kowé aja ngowahi apa‑apa. Apa aku kokanggep bapak sambungan?”

Sri Éndah Wahyuningsih tumungkul, krungu wangsulané bapaké angkat mau.

“Ya wis Pak aku ndhèrèk.”

“Lha rak ngono, aku bungah, tandha yèn Kowé ora nga-nyar-anyari. Karo manèh yèn dirungu tangga teparo rak dadi padha gumun, wong biasané Kowé ora naté basa, teka malik grémbyang ngono, mengko wewadi iki rak bisa kawedhar ing liyan.”

“Iya bener Pak, saiki dakjabel manèh aturku.”

“Lha rak ngono. Malah aku nduwèni penjaluk karo kowé, bab iki aja nganti keprojol ing liyan.”

“Lha yèn karo Mas Susilo kepriyé?”

“Masmu ya kena diwènèhi weruh nanging bésuk.”

“Suk kapan Pak?”

“Yèn aku wis ora ana.”

“Adhuh  ..................!”

“Masmu Susilo ya ora ngerti, awit nalika semono dhèwèké iya isih cilik, lan wektu semono ana astané swargi embahé pisan.”­

“O ngono ta.”

“Wis ta lungguha cedhak kéné, takdongèngi lelakon sing ana gegandhèngané karo lelakonmu. Critané dawa, mula ya mung arep dakcritakaké sing perlu‑perlu baé. Crita iki isi lela-kon bab sih katresnan sing nyedhihaké ati. Mula kowé mengko ya aja mèlu‑mèlu sedhih atimu. Nanging aku jupukna wédang dhisik, gorokanku kok krasa salit temen...”

* * *

Surakarta, 1927.

Ana sawijining nonoman jenengé R. Sukmana umuré 19 taun, murid MULO duwé kanca kenya, jenengé RA. Tien Tisno-wati putri Sala asli, putrané RB. Jayèngsubroto, pènsiyunan Wedana Bayalali. Dalemé ana Kampung Tamtaman, isih da-rahing priyayi luhur turun ningrat. Kenalé R. Sukmana karo RA. Tien Tisnowati wis lawas banget. Mauné kenalé nonoman loro mau ya mung lugu baé. Nanging lawasing lawas, sakaroné banjur padha thukul rasa katresnan. R. Sukmana tresna karo RA. Tien Tisnowati, Tien Tisnowati nimbangi katresnané. Dadi wis jumbuh loro‑loroné padha kadunungan tresna kabèh, ma-lah nganti wis padha prasetya yèn ing tembé buri padha arep urip bebarengan. R. Sukmana bungah banget atiné, duwé pa-cangan RA. Tien Tisnowati mau. Sepisan dhasar isih darahing ngaluhur, rembesing kusuma, turuning wong andara warih. Kapindhoné atèn-atèné becik lembah manah. Kaping teluné kasulistyané RA. Tien Tisnowati tanpa tandhing, pindha golèk kencana. Kaping paté sing baku padha tresnané.

Nanging kahanan kang kaya mengkono mau émané ora bisa langgeng lan kasembadan. Mbokmenawa pancèn wis gi-naris ing alam Loh Ma'ful yèn nonoman loro mau pancèn dudu jodhoné, lan kudu pepisahan jalaran saka drajaté kang ora pa-dha. RA. Tien Tisnowati darahing ngaluhur, R. Sukmana mung wong lumrah, tur anak randha pisan gèk ora duwé. Déné ce-thané mau bareng kapiyarsan déning keng ramané RA. Tien Tisnowati banget dukané lan ora marengaké yèn R. Sukmana ngarah putriné. Malah R. Sukmana nganti diancam, yèn wani-wani mlaku bebarengan, arep dipasrahaké pulisi. Pancèn kanggoné jaman samono, pulisi iku diwedèni banget, padha karo wong yèn weruh memedi. Mula R. Sukmana banjur ora wani ngaton manèh, tansah ngadoh. RA. Tien Tisnowati dhéwé banjur dipingit, ora kena metu‑metu saka gedhongé, yèn ora lagi ndhèrèkaké rama ibuné.

Ya wiwit iku R. Sukmana banjur pisah karo RA. Tien Tis-nowati. Nanging sing pisah mung lairé, batiné padha ora gelem pisah, jiwané tansah sesambungan, awit sakaroné katresnané pancèn murni suci, lan wis kadhung padha ngoyodé, padha seminé, thukul ngrembuyung ing jiwa ragané nonoman saka-roné. Mbok jagaté kiyamat pisan katresnan suci ora bakal mati, tetep isih langgeng urip, kang sawayah‑wayah bakal thukul manèh luwih nggegirisi.

Pancèn kaya ngono katresnan kang sepisanan ora bakal bisa dilalekaké ing salawasé urip. Katresnan bisa nggawa kor-ban, awit jatining katresnan mau ora nyawang rupa, pangkat, bandha, lan drajat, nanging saka gumolonging ati loro‑loroné kang jumbuh, cocog condhong, padha tresnané.

Malah manut wecané sarjana Éropah Dr. Van Holk meng-kéné: Sapa baé sing wis naté kepedhotan ing rasa sih-katres-nan jati, uripé bakal tansah kacihna nandhang rasa kacuwan ing selawasé. Weca kaya ing ndhuwur mau pancèn bener, awit ampuhing katresnan mau ngungkuli ampuhing panah wisa, lan yèn krodha, ya nggegirisi banget, ngungkuli krodhaning gu-nung kang njeblug. Mula bener, tresna tohé pati. Tresna bisa nggawa korban sakèhing ..............  korban.

Wiwit iku R. Sukmana banjur kecandhak lara gandrung wuyung, rina wengi mung tansah ton‑tonen menyang citrané RA. Tien Tisnowati, dilali‑lali malah saya ngaléla saya mbebi-dhung ati.

Pancèn bener, lara‑laraning lara ora kaya wong kang ka-pegatan ing katresnan. Kang kataman lara gandrung wuyung ora mung R. Sukmana dhéwé, nanging RA. Tien Tisnowati ya kaya mengkono, rina wengi sing dipikir mung R. Sukmana baé. Saya sedhih manèh bareng let rong dinané R. Sukmana ora mlebu sekolah, jaréné lara, atiné kaya sinendhal mayang kaé, saking welasé karo R. Sukmana.

Arep tilik ora wani, awit dhèwèké ora kena lunga‑lunga di-pingit ana ngomah. Let 3 dina R. Sukmana tampa lajangé RA. Tien Tisnowati kang surasané mengkéné:

Kangmas Sukmana woding atiku. 

Wis ana seminggu iki panjenengan ora mlebu sekolah, ati-ku dadi sedhih banget. Awit aku ngerti yèn gerah panje-nengan iku jalaran saka kakèhan mikir menyang aku, iki wis mesthi. Beneré mono kliwat saking anggonku kangen karo panjenengan, kepéngin tilik mréné. Nanging adhuh Mas, aku ora bisa lunga‑lunga, malah saiki kaya wong dikunjara baé, dipingit ana ngomah. Wis akèh‑akèh enggonku ngaturi priksa karo rama ibu bab sesambunganku karo panjenengan. Yèn ibu ngono ora apa‑apa, nanging rama malah duka banget. Aku didukani akèh‑akèh, malah yèn ora manut kersané, aku arep diusir. Adhuh Mas, seméné aboté sesangganku. Aku sa-iki rumangsa sedhih banget, judheg ngrasakaké wong tuwaku dhéwé kang isih ngukuhi menyang kaningratané. Kapindhoné atiku susah ngrasakaké panjenengan nganti dadi gerah kaya mengkono. 

Mauné aku ora nyana babar pisan, yèn dayaning sih ka-tresnan iku ngéné dadiné dakarani, yèn wis bubar lan dipe-dhot iku banjur dadi ilang blas, ora ana tabeté apa‑apa. Na-nging adhuh pangira‑iraku kabèh mau tibané salah gedhé. Rina wengi mung panjenengan baé sing dakimpi‑impi, ndak-tangisi. Pancèn abot Mas medhot rasa sih katresnan iku, apa manèh yèn wis kadhung manjing ing balung sungsum, angèl ilang‑ilangané. Mbok diijolana karo apa baé katresnan ora bisa padha, awit dayaning katresnan mau ora nyawang bab bobot, bibit, lan bèbèt, nanging mung gumantung sing padha nglakoni. Mula sanajan awakku dikunjara wesi primpen, rasa sih katresnanku karo panjenengan isih tetep panggah, malah saya mundhak gedhé. Luwih sedhih manèh bareng aku jarené arep énggal‑énggal diomah‑omahaké karo sawijining priyayi, kang isih klebu sanak kulitku dhéwé isih tunggal drajat lan darah karo rama. Wis akèh-akèh aturku nanging rama tetep panggah, malah aku didukani lan diuman‑uman. Pungkasan-ing rembug aku mung ditanting dikon milih salah siji, yaiku manut apa mbangkang. Yèn manut kudu gelem nuruti kersané wong tuwa, gelem diomah‑omahaké oleh pilihané wong tu-wa. Yèn mbangkang aku kena sakarepku; nanging ora diaku putrané, lan kudu lunga.

Adhuh Mas, seméné aboté lelakonku, saben dina saliyané sedhih, judheg, nelangsa wis ora ana manèh. Mangka aku wis prasetya karo panjenengan yèn arep padha urip beba-rengan. Jiwa ragaku wis éklas dakpasrahaké menyang panje-nengan kabèh, wong liya ora lila banget yèn nganti nyekel awakku. Nanging Mas, sarèhning aku tinitah dadi wanita, bisaku ya mung nangis, ya mung tangis iku sing dadi gegamanku, arep mbangkang ora wani, wedi kena walaté. Mula bab iki panjenengan aja salah tampa, aku tetep tres-na lan setya karo panjenengan donya akérat, lair lan batin. Mung iki aturku, muga handadèkna ing pamirsa. Panje-nengan dakdongakaké énggal saras gerahé.

Rayi tuhu tresna,

TIEN TISNOWATI.

R. Sukmana bareng maca layang mau sedhih banget. Sa-ka rumangsané donya banjur dadi katon peteng lelimengan, bumi kaya gonjang-ganjing, awaké krasa lemes lan semplah, wasana saking sedhihé nganti nangis.

R. Sukmana saben dina tansah dheleg‑dheleg, memelasi, ora doyan mangan. Awaké tambah kuru, marga saka banget-ing mikir menyang RA. Tien Tisnowati. Tujuné ibuné pinter anggoné tansah njaga menyang R. Sukmana, saben dina di-kandhani akèh-akèh, Ian dituturi sing becik‑becik, wusanané R. Sukmana banjur bisa rada katon jenjem atiné.

“Nggèr Sukmana anakku, yèn saben dina kowé tansah legeg-legeg sedhih, sing susah ora mung kowé dhéwé, aku ya mèlu susah. Ibu iki wis tuwa, ora lawas manèh bakal dipundhut karo sing gawé urip. Mula mumpung ibu isih urip, aku kepéngin weruh kowé bisa urip seneng, pulih kaya dhèk wingi‑wingi kaé. Puluh‑puluh tiwas kokpikir jero, yèn pancèn wong tuwané RA. Tien Tisnowati wis ora marengaké, arep kepriyé? Aku ora mai-do Nggèr, pancèn abot wong kapedhotan ing rasa katresnan kuwi. Ibumu wis tuwa, wis ngerti lan wis wareg mangan pedhes, lan gurih isining alam donya. Nanging kabèh mau yèn kowé bisa ngendhalèni menyang sakabèhing atimu, mesthi ba-kal énggal ilang, oraa[1] bisa ilang blas, ya akèh sudané. Yèn kowé ora bisa ngendhalèni atimu dhéwé bakal nandhang kapi-tunan gedhé, jiwamu bakal ringkih, atimu bakal cacad, wis mesthi. Nanging yèn kowé bisa ngendhakaké kasedhihaning atimu dhéwé, jiwamu bakal kuwat lan santosa. Saupama kataman ing kasedhihan ya mung bakal sawetara, ora banget-banget. Pancèn katresnan tanpa korban, iku dudu katresnan. sejati, nanging katresnan palsu, mung lair baé, utawa tresna thukul saka dayaning hawa napsu. Nanging katresnan kang metu saka prentuling ati suci, bisa ditata lan bisa dikendhalèni. Déné dalané mbuwang sakèhing kasedhihan iku ora ana liya mung sarana laku sabar lan narima.” mangkono pituturé ibuné kanthi sabar.

“Nanging Bu, aku ora bisa nglalèkaké karo Dhiajeng Tien, awit katresnanku karo Dhiajeng Tien wis kadhung urip ana jantungku.”

“Aku wis ngerti lan ora maido Suk. Nanging yèn kowé wiwit bisa ngendhalèni, mesthi bisa. Dalané saka sethithik, nanging yèn kanthi tlatèn éling sabar, lan narima mesthi bisa. Bab iku padha baé karo yèn kowé lagi nampani piwulang saka gurumu. Kowé ora bisa nampani piwulang sepisan, bruk akèh, kuwi mesthi ora bisa. Nanging yèn gurumu enggoné mènèhi piwu-lang nganggo tataran saka sethithik, kowé mesthi bisa nam-pani piwulang mau, kanthi kepénak lan ngerti. Ora ana Propé-sor terus pinter jalaran ora sekolah, kuwi ora ana. Kosok baliné mbuwang rasa kasedhihaning ati ya ngono, ora bisa sok glo-gok, ilang blas kuwi ora bisa, nanging ya kudu saka sethithik kanthi dikanthèni ati sabar lan narima. Yèn kowé bisa nglakoni kaya ngono kowé bakal kuwat jiwamu lan kalis sakèhing godha rencananing ngaurip.”

Suwé R. Sukmana ora bisa mangsuli, awit sakèhing pitu-turé ibuné mau pancèn bener kabèh, R. Sukmana éling, atiné kaya digugah, éling ing sakabèhané.

“Iya Bu sakèhing dhawuhmu bakal dakèstokaké kabèh, mula ora liwat aku nyuwun tambahing pangèstu baé.”  wang-sulané karo menyat.

“Iya Nggèr, iya sukur yèn kowé nggugu karo pituturku iki. Dakpangèstoni, muga‑muga imanmu kuwat nampani sakèhing godha rencana.”

“Matur nuwun Bu.”

Ya wiwit iku R. Sukmana banjur bisa ngilangi rasa kase-dhihaning atiné mau. Wiwitané ya ngrekasa banget, nanging suwé-suwé ya bisa, kanthi wewaton ati sabar lan narima. Senajanta jiwané tansah nangis.

Nuju sawijining dina wayah bengi, R. Sukmana kapinujon ijèn tunggu omah, awit ibuné lagi lunga jagong temantèn me-nyang Kestalan. R. Sukmana dijak, nanging ora gelem, senga-di sirahé krasa ngelu, mula trima tunggu omah baé. Bareng ibuné wis mangkat R. Sukmana banjur mlebu ing kamaré, mapan lungguh sinambi nglukis awit dhèwèké pancèn pinter nggambar. Malah ana salah sijiné guruné sing nuturi karo dhè-wèké, supaya nerusaké sekolah nglukis, supaya ing tembé buri bisa dadi pelukis temenan, awit dhèwèké pancèn wis duwé dhasar pinter gambar. Pituturé guruné mau tansah dadi pikir-ané baé.

R. Sukmana wiwit nggambar, sing digambar potrèté ba-paké kang wis ora ana. Lagi tengah‑tengahé nggambar duma-dakan kagèt krungu ana wong uluk salam.

“Kula nuwun?”

“Mangga.” wangsulané R. Sukmana karo menyat mbukak lawang. Nanging dhayohé ora katon mung regemeng-rege-meng baé, awit ing jaba peteng ndhedhet.

“Sinten?”

“Kula Dèn.”

“Kula sinten niku?”

“Napa pangling kaliyan kula Dèn?”

“Pangling wong peteng.”

“Pangling dhateng kula, dhateng suwanten rak inggih napa pangling?”

“Sapa ta ya? Mangga ta mlebet.”

“Inggih.”  tamu mau mlebu karo nahan guyuné sing kekel.

R. Sukmana bareng weruh dhayohé mau terus digablogi awit dhayohé mau ora liya Mbok Darmo abdiné RA. Tien Tisnowati.

“O jebulé kowé Mbok, gawé kagètku. Kéné lungguh kéné.”

“Inggih Dèn ngriki kémawon.” karo mapan lungguh ing dhi-pan lan isih ngampet guyuné.

“Kok njanur gunung Mbok, diutus Ndaramu apa karepmu dhéwé mréné iki.”

“Inggih kalih‑kalih Dèn inggih diutus kaliyan ndara, inggih saking kajeng kula piyambak.”

“O ngono ta. Diutus apa karo bendaramu?”

“Kabaripun Dèn Suk mentas gerah, gerah punapa Dèn?”

“Ah mung masuk angin baé kok Mbok, karo kaworan mala-ria, nanging saiki wis mari.”

“O inggih sukur. Panci sakit satunggal niku jahat sanget, tiyang waras‑wiris, manawi katrajang lara siji niku nggih sam-bat, lajeng ambruk. Niku dèrèng Dèn, onten malih bangsaning lara niku, langkung jahat sanget, sinten katrajang mesthi am-bruk. Malah boten trima ambruk mawon, adat sing empun sing kataman sok bekah‑bekuh ngaten, malah onten sing ngeng-leng lan dleming.”

“Lho lha lelara apa kuwi Mbok?”

“Nggih niku.  Mala ..... rindhu Dèn.”  karo ngampet guyuné.

“Malarindhu? Lelara apa kuwi Mbok?”

“Allah Dèn, nggih sakit niku jenengé rak empun mastani. Mala niku tegesé lelara, rindhu niku kangen, dadi lara malarin-dhu niku lara kangen. Sintena kémawon yèn ketaman lara siji niku boten enèm boten sepuh, boten kakung, boten putri, mes-thi badhé gonjing miring saèstu panggalihipun. Dados sami ka-liyan sakit asma, yèn wingking dipuntambahi ra, inggih angèl jampinipun.”

Krungu gunemé Mbok Darmo kaya ngono mau R. Sukma-na mèsem, ngerti yèn lagi disemoni déning Mbok Darmo sing pancèn dhasaré wong lucu, lan wis ngerti menyang lelakoné R. Sukmana karo bendarané, awit saben‑saben ana layang, ya mesthi metu Mbok Darmo.

“Iya bener Mbok, bener.”

“Lha rak leres ta Dèn?”

“Iya, ya. Lha kowé diutus apa karo bendaramu Mbok?”

Mbok Darmo ora mangsuli, nanging banjur nyedhaki R. Sukmana karo bisik‑bisik.

“Lha keng ibu wonten pundi Dèn, kok sepen, napa sampun saré?”

“Ibu tindak jagong nyang Kestalan Mbok.”

“O sukur yèn ngaten Dèn. Sowan kula niku pancèn dipun-utus Ndara Ajeng, dipundhawuhi maringaken jampi kangen kagem panjenengan Dèn.”

“Tamba? Tamba kangen Mbok?”

“Jampi kangen gerah panjenengan. E, jampiné niku ces-pleng sanget, saged kontan mantun.”

“É, é teka pinter temen Ndaramu kuwi, jamuné apa coba ulungna.”

“Nyebar godhong kara. Sabar Dèn, sampun kasesa, mangké kula pendhetipun rumiyin.” Bubar celathu mengkono Mbok Darmo terus njupuk barang kang ditlesepaké ing seta-gené banjur diulungaké R. Sukmana.

“Lho kok layang Mbok, endi tambané?”

“Inggih niku Dèn jampiné, niku rak langkung cespleng sa-nget katimbang jampi limrah niku.”

R Sukmana nampani layang karo gumuyu.

“O inggih Dèn, kula badhé nyuwun priksa, ingkang saweg kagungan damel mantu Kestalan punika sinten?”

“Pak Harjowiyata, pènsiyunan mantri guru, Mbok.”

“O napa ingkang asli saking Pacitan punika Dèn?”

“Iya bener kok Kowé ngerti?”

“O sampun sanget Dèn. Yèn ngaten, ndara mantri saweg mantu  putranipun putri, Dèn Rara Tien.” 

“Iya bener kok wis ngerti Kowé Mbok?”

“Ngertos mawon Dèn, tiyang kala rumiyin dalemipun Nda-ra Mantri punika celak kaliyan gubug kula, namung keletan pa-ger. Malah kala semanten Dèn Rara Tien taksih alit, sering ku-la bebéda. Pancèn Dèn Rara Tien niku laré ayu, panggalihipun saé. Angsal sinten Dèn?”

“Yèn ora kleru R. Iskandar Mbok.”

“Ah yèn ngoten begja sing kagungan nggih Dèn, dhasar Dèn Rara Tien ayu, sugih tur pinter, saiba senengé benjang.”

“Apa wong jejodhoan kuwi sing digoleki mung rupa lan kasugihané Mbok, rak ya ora ta ?”

“Yèn kula inggih kalih‑kalihipun ngoten kok Dèn? Nanging ingkang baku tir padha irengé rak inggih Dèn?

“Lho kok dadi tir padha irengé kuwi piyé Mbok?”

“Ah Dèn Suk niku mbodhoni napa? Tir padha irengé niku sir padha senengé. Ditambahi malih, kreneng wadhah urang, wong seneng niku regané larang.”

Mbok Darmo gumuyu kekel. R. Sukmana mèsem.

“Pancèn ngono Mbok, nanging ya kuwi, senajan wis tir pa-dha irengé, nanging yèn wong tuwané ora nglilani, rak ya ora bisa klakon.”

“Niku leres Dèn. Mula yèn onten tiyang sepuh ngoten niku patuté dibrantas Dèn, awit sampun boten njamani malih. Ja-mané saya dangu saya majeng, tiyang sepuh kedah manut dhateng laré, awit sing ajeng nglakoni omah‑omah niku rak sa-nès sing sepuh, nanging putrané. Wong tuwa mung kantun nyawang,  rak ngaten ta Dèn. Mila yèn onten tiyang sepuh sing boten anujoni dhateng kareping anak, niku wong tuwa kolot, sing wajib dibrantas, awit empun boten jamani malih.” Mbok Darmo karo ngotot gunemé.

“Pancèn ya bener kaya ngono Mbok. Ananging yèn wong tuwané panggah sebab saka naluri asal‑usulé, sing ora padha, ya ora kena dipaido.”

“Ah yèn kula sing nglakoni mangka kula sampun seneng kalih bocahé lanang, trima mberot kémawon Dèn.”

“Nanging Mbok, yèn nganti diréwangi banjur mberot ba-rang, utawa bocahé lanang nganti mlayokaké, aku ora setuju, awit tindak mberot lan mlayokaké bocah wadon iku ora apik, dosané werna loro.”

“Lho kok dosa werni kalih punika kados pundi Dèn?”

“Sepisan dosa karo wong tuwané bocah wadon, kaping pindhoné, dosa menyang Pangèran. Sing becik iku yèn kabèh padha setuju. Iku apik, uripé bakal kepénak lan seneng.”

“Niku rak yèn saged kados ngaten Dèn, pancèn inggih uta-mi sanget. Nanging yèn, wong tuwa boten nocogi, beciké ing-gih ditinggal minggat mawon, bocahé lanang dijak niku empun bèrès. Kados lelampahan kula rumiyin inggih ngaten, nalika badhé angsal bapaké Darmo, tiyang sepuh kula malangi. Na-nging kula lajeng nekat mberot, émah‑émah kaliyan bapakipun Darmo, ngadhep Pak Pengulu. Tiyang sepuh kula wiwitané inggih muring‑muring, nanging lajeng lilih, malah sapunika tresna sanget dhateng bapakipun Darmo.

“Wewatakané wong iku ora padha kabèh Mbok, ana sing keras, ana sing mung setengah‑setengah, lan ana sing lembah manah. Dadi ora padha kaya uyah, dicampur padha asiné, padha leteng. Balik manungsa ora mangkono. Mula bab iki aku ora bisa nyalahaké lan ya ora mbeneraké. Kabèh‑kabèh mau mung kari duga prayoga menyang sing padha arep nglakoni.”

“Niku leres Dèn, yèn ngaten kula trimah kawon. Ah jebulé sampun dalu Dèn, kula kepareng nyuwun pamit.”

“Wong durung ana jam 9 baé kesusu bali. Apa ora ngen-tèni rawuhé ibu, sadhéla engkas rak wis kondur.”

“Matur nuwun sanget Dèn, sampun dangu mindhak dipun-ajeng‑ajeng Dèn Ajeng.”

“Ya wis kana balia yèn kowé ora gelem daktahan.”

“Ah panjenengan niku lucu sanget Dèn, tiyang kula sanès tiyang tahanan inggih boten purun,” karo gumuyu kekel.

R. Sukmana mèlu gumuyu.

“Ah sampun Dèn, sampun dalu.”

“Iya Mbok nyangoni slamet.”

Bareng Mbok Darmo wis ora katon R. Sukmana banjur nu-tup lawang. Layang énggal‑énggal dibukak, diwaca uniné mangkené.

Kangmas Sukmana gagantilaning atiku

Wis ana 5 dina iki aku ora metu‑metu saka kamar, amarga ke-taman ing lara, lara kang séjé karo lara lumrah kaé. Selawasé aku urip ya nembé sepisan ji iki aku ketaman lara sing kaya ngéné iki, saben dina saliyané sedhih, trenyuh, wis ora ana manèh. Nanging saupama panjenengan tansah ana ing sandhingku kéné, kiraku énggal mari laraku. Déné jalarané aku banjur ambruk iki, amarga kurang sepuluh dina engkas aku sida arep diomah-omahaké karo R. Purwodirjo Komis Pos Malang, kang pantesé dakundang bapak, aku didhawuhi ngladèni. Atiku lara banget Mas, lara banget.

Aku saiki wis ora bisa budi manèh, kudu manut menyang ker-sané wong tuwaku. Ibu wanguné welas karo aku, banjur matur karo rama. Nanging rama malah saya duka, ibu didukani akèh-akèh. Adhuh Mas, aku wis ora bisa polah manèh, awakku kaya wis dibelenggu nganggo ranté kang kenceng, nganti ora bisa obah. Rina lan wengi bisaku mung nangis wis ora ana manèh, kancaku mung bantal kang teles déning eluhku. Sepuluh dina manèh aku wis ora suci, wis klebu naraka donya.

Bokmenawa wong sakjagat rat iki sing susah dhéwé mung aku. Saking ora kuwat nahan siksaning urip iki, mèh baé aku nindakaké lelakon sing nggegrisi. Tujuné aku banjur pinaringan éling. Saiba bakal kucemé asmané rama yèn aku nganti klakon nindakaké lelakon sing ngeres‑eresi mau Pepuntoning atiku aku banjur mung pasrah menyang sing Mahakuwasa.

Mas, aku teka kangen, kepéngin ketemu karo panjenengan, kepéngin nyawang panjenengan kanggo kang pungkasan, sena-jana mung sedhéla waton klakon bisa ketemu, wis lega atiku.

Ananging sayang Mas, aku ora bisa lunga‑lunga. Mula saka iku, aku nduwé panyuwun karo panjenengan, kersaa rawuh ing omahku sésuk bengi, wayah jam 11. Metua lawang butulan sisih kulon, panjenengan dakanti ana petamanan wétan omah. Poma-dipoma pinangkanana panyuwunku iki. Aku wis kapang banget karo panjenengan, ora kétang sedhéla, waton ketemu, karebèn le-ga rasaning pikirku, kang saben dina tansah nguneg‑uneg ana dhadhaku. Ana perlu penting sing arep dakaturaké.

Mung iki aturku.

                                                            Rayi tuhu tresna

                                                            Tien Tisnowati

R. Sukmana judheg, sedhih, trenyuh, maca layang mau. Nganti wengi ora bisa turu, saking welasé karo RA. Tien. We-wayangané katon ngléla cetha ana ngarepé, kaya‑kaya njaluk supaya diwelasi. R. Sukmana nangis, kaya bocah cilik.

Jam 11 bengi.

Bengi iku peteng ndhedhet, katambahan mendhungé ka-ton ireng, angendhanu[1] ing awang‑awang. Lintang‑lintang mung siji loro katon pating krelip. Hawané adhem, anginé silir-silir sumiyut. Ing ngendi-endi wis katon sepi nyenyet. Lamat-lamat keprungu panggonggongé asu rada adoh.

Dalemé RB. Jayèngsubroto ing Tamtaman wis katon sepi nyenyet, malah wis saèmper kaya cungkup ing tengahing jarat-an, katon serem medèni peteng kéyuban wit‑witan kang dhu-wur godhongé ketel. Mung ing buri isih ramé, swaraning ko-dhok ngorèk ana mblumbang, ayaké lagi seneng‑seneng karo kanca‑kancané, pating cruwèt pating theruk padha ngorèk.

R. Sukmana wis rada suwé ana sajroning petamanan ngentèni wetuné RA. Tien Tisnowati, lungguh ana bangku kang wis disedhiyakaké ana kono, papan kanggo ngénggar‑énggar ati, nyawang kekembangan.

Lungguhé ora jenjem, bola‑bali tansah mandeng menyang lawang butulan. Gagasané ngambra‑ambra banget. Adheming hawa lan petenging kahanan ora dirasa, awit atiné daya‑daya énggala bisa ketemu karo wanita kang dadi telenging ati.

R. Sukmana kagèt anggoné ngalamun, bareng krungu swaraning, loncèng Kraton muni ping sewelas. R. Sukmana banjur alon‑alon menyat, ngawasaké menyang lawang butulan.

Ora suwé keprungu gumeriting lawang lirih banget lan je-medhuling wewayangan metu karo nolèh ngiwa nengen. R. Sukmana ora samar manèh yèn sing metu mau RA. Tien Tis-nowati. Mula banjur énggal‑énggal diparani. Bareng wis adu arep banjur gapyuk, wong loro padha rerangkulan, tangis-tangisan.

“Mas ......................!”

“Apa Dhiajeng?”

Ya mung kaya mengkono swara kang keprungu lirih banget.

Nganti sawatara suwé wong loro mau anggoné padha re-rangkulan. Dhadhané R. Sukmana kebak luh, luhé R.A Tien Tisnowati kang metuné ora kena diampet manèh, carocosan metu nélakaké isining dhadhané kang tansah ngontog‑ontog, lagi bisa ditokaké kabèh kanthi lumantar ilining luhé mau.

Ora suwé R. Sukmana éling, pangrangkulé RA. Tien Tisnowati diudhari, alon‑alon dituntun, digawa lungguh ing bangku. Ta-ngisé isih mingseg‑mingseg memelas banget. Tekan bangku terus ngambruk, ngrungkebi dhadhané R. Sukmana tangisé saya ndadi.

Wektu semono RA. Tien Tisnowati mung menganggo ki-mono sutra tipis, rambuté kang dawa menges‑menges dioré nganti tekan sadhuwuring dhengkul. Gegandaning wewangi kang dienggo déning R.A Tien Tisnowati ngambar wangi, mle-bu irungé R. Sukmana terus mlebu ing jantung, saya gawé anglesing atiné R. Sukmana. Rambut kang mandhul‑mandhul dioré banjur dielus‑elus alon‑alon kanthi trenyuhing ati, driji kang mucuk ri alus lumer tansah kanggo dolanan tangané R. Sukmana, diremed‑remed, saya gawé gonjinging pikirané R. Sukmana. Nanging ora suwé banjur éling manèh.

“Dhiajeng Tien lungguha dhisik. Tangismu buwangen, ka-repbèn ora keprungu karo sing ana dalem. Dhiajeng..........?” celathuné R. Sukmana alon‑alon, trenyuh atiné. RA. Tien Tis-nowati ora mangsuli, malah pangrangkulé saya dikencengi, R. Sukmana nganti ora bisa ambegan.

“Dhiajeng pepujané pun kakang dhéwé, wis ta aja kaya mengkono mundhak atiku saya sumedhot banget. Aku ora ku-wat nyawang kowé kaya ngono iki. Tangismu gawé trenyuhing jiwaku. Élinga Jeng. Menenga .................!”

“Kangmas, bèné dhisik ta, bèn tutug anggonku nangis iki, supaya marem lan lega pikirku, awit aku kapang banget karo panjenengan.” Wangsulané kanthi sedhih nrenyuhaké ati.

“Adhuh Dhajeng, nyawa gegantilaning atiku. Delengen, élinga. Aku ora maido Dhiajeng, prekara kaya mangkené, rasa-né kaya dijuwing‑juwing remuk.”

“Amrih beciking lelakon kepriyé Mas?” karo menyat.

“Beciké kowé ya kudu manut miturut menyang kersané ra-mamu, aku lalèkna, awit keng ramamu ora marengaké yèn ko-wé, omah‑omah karo aku, malah sajak gething priksa aku. Kang iku Dhiajeng, memaniking pun kakang dhéwé, ya mung iku dalané sing utama lan kang becik dhéwé, aku lan kowé kudu pisah.”

“Adhuh Kakangmas, atiku saya nggrantes, saya trenyuh krungu pangendikamu sing kaya ngono iku. Apa Kangmas wis luntur katresnané karo aku?”

“Dhiajeng pepujaanku, gegantilaning nyawaku cah ayu. Katresnanku karo kowé ora owah gingsir, malah saya tambah gedhé. Ya mung kowé wanita salumahing bumi kang, tansah daktresnani, lair tumekaning batin. Bok donya dadi kiyamat pi-san ta, katresnanku karo kowé rak tetep langgeng, tetep ora owah-owah. Ora ana wanita sadonya sing dakpepuja kajaba mung kowé dhéwé. Katresnanku wis daksokaké karo kowé, ngungkuli katresnanku menyang awakku dhéwé. Wondéné enggoné arep pisah iki rak dudu saka karepku lan karepmu, nanging saka karsané ramamu. Keng rama enggoné kagungan kersa kaya mengkono mau bokmanawa wosé arep ngéman karo kowé Dhiajeng, lan jaga supaya drajating kaluhurané ora mrosot ora ilang. Awit saupama kowé olèh aku, drajatmu bakal mrosot, uripmu bakal sangsara, awit wong ora duwé. Bokma-nawa ya merga saka iku dadi jalarané kang rama banjur misah aku lan kowé. Élinga Dhiajeng, ora ana wong tuwa kang bakal ngIoropaké anak ana ing jurang kanisthan. Dadi kabèh mau wosé kanggo njaga supaya anaké seneng ing tembé buriné.”

“Nanging Mas sepisan, aku ora kadunungan rasa tresna karo wong sing arep mengku aku. Kapindhoné wong mau pantesé dadi bapakku, teka didhawuhi ngladèni. Apa kuwi jeneng wong tuwa arep gawé seneng karo anak?”

“Dhuh jejimaté pun kakang dhéwé cah ayu manis. Bab ka-tresnaning wong jejodhoan kuwi bisa tinemu yèn wis dadi jo-dhoné paribasan nyebutaké: witing trisna jalaran saka kulina. Saiki Dhiajeng ora seneng, nanging sapa ngerti yèn wis dadi jodhoné katresnan iku bakal thukul dhéwé satemah sliramu banjur tresna lan seneng. Déné bab bakal guru lakimu wis tu-wa kuwi ya ora dadi sebab apa‑apa. Awit akèh waé wong tuwa sing tresna karo bojoné sing isih nom, contoné wis akèh. Mula beciké kowé kudu manut sakabèhing dhawuhé wong tuwamu. Ya mung iku dalaning kautaman, lan kowé dhéwé dadi tetep sawijining anak sing bekti karo wong tuwa.”

“O alah Kangmas, kang mangka kabèh katresnanku wis daksokaké kabèh karo penjenengan, apa aku didhawuhi nja-bel? Ora bisa Mas, ora bisa. Aku ora bisa maro katresnanku menyang priya liya, kajaba mung karo panjenengan dhéwé. Ri-na wengi sing dakpikir ora ana manèh rak mung panjenengan. Panjenengan dhéwé banjur kepiyé?”

“O memanising jiwaku Dhiajeng Tien, Dhiajeng Tien. Bab kahananing awakku ora susah kok pikir banget‑banget, aku wis narima ing papesthèn. Pancèn, katresnan iku kudu wani kor-ban. Saking gedhéning katresnanku karo sliramu, aku kudu wani korban, korban ngeculaké sliramu.”

“Apa ora beciké ayo padha lunga saka kené baé. Aku dak-ndhèrèk panjenengan sakersané, waton aku terus tetep ora ana sandhing panjenengan.”

“Aja Dhiajeng, aja. Awit wong minggat kuwi ora becik sepi-san dosa karo wong tuwa, kapindhoné dosa menyang Gusti Al-lah. Uripé bakal nandhang papa cintraka terus. Mula aku ora nayogyani banget, jalaran katresnanku karo sliramu iku thukul saka sucining ati, ora mung lair baé. Saupama katresnanku ka-ro sliramu thukul ora saka sucining ati, bisa uga aku banjur ge-lem nuruti penjalukmu iki, sliramu dakgawa minggat. Nanging bareng katresnanku, lair batin, aku ora mentala minggat.”

“Adhuh Mas, teka abot temen sangganing uripku iki. Nga-lor, ngidul, ngétan, ngulon tiba salah kabèh. Dhuh Gusti, yèn kaya mengkené mbok énggal dipundhuta baé nyawaku, aku wis téga.” Tangisé ngguguk manèh.

R. Sukmana saya judheg banget. Atiné dhéwé satemené kaya diiris‑iris, dijuwing-juwing rontang‑ranting awit satemené sakabèhing gunemé mau mung kanggo ngénaki sarak baé, ba-tiné dhéwé krasa remuk, ambyar dadi sawalang‑walang. Mèh baé R. Sukmana arep jabel tembungé kang wis kawetu, awit atiné dhéwé banjur rontang‑ranting, semono gedhéning sih-ka-tresnané karo, RA. Tien Tisnowati. Tujuné banjur énggal éling manèh menyang kasatriyané. Wateking satriya tama ora gelem njabel menyang tembungé sing wis kawetu, aluwung ajur ron-tang-ranting pisan, dilakoni katimbang njabel tembungé dhéwé.

“Dhuh mirahé pun kakang dhéwé cah ayu, wis ta aja na-ngis aku ora kuwat nyawang kowé, atiku kaya diremuk‑remuk kaé, nyawaku kaya arep pecat‑pecata kaé krungu sambatmu sing kaya ngono, saya nggégé pati. Aja Dhiajeng, aja, élinga wong kang nggégé pati iku pratandha yèn wong sing cupet bu-diné, ora percaya ing Gusti. Sebaliké wong kang kuwat nam-pani sakabèhing godha‑rencana. Gusti Allah bakal paring ka-nugrahan gedhé. Mula élinga Dhiajeng, élinga.”

“O Kakangmas. Yèn ngono panjenengan kepriyé? Aku te-ka ora percaya temen, dakkira sakabèhing pangandikamu mau mung perlu kanggo ngénaki sarak baé, kanggo mbombong atiku.”

“O Adhiku Jeng, adhiné pun kakang dhéwé, pepujaning nyawaku. Sepisan manèh dakambali gunemku. Pancèn abot banget sanggané wong kang kapedhotan ing rasa sih-katres-nan sejati mau. Katresnan sejati pancèn kudu wani gawé kor-ban sakabèhing korban. Dadi sliramu ya kudu wani ngilangaké sakabèhing katresnan karo aku. Kosok baliné aku dhéwé ya kudu wani ngilangaké katresnané menyang sliramu ya kuwi sing jeneng korban. Kapindhoné kudu wani korban manèh, kor-ban kanggo nanggulangi sakabèhing godha‑rencana. Élinga Dhiajeng, wiwit cilik sliramu tansah didama‑dama, diitik‑itik, di-gulawenthah déning wong tuwamu. Mula sliramu kudu bisa males kabecikan karo wong tuwamu yaiku sarana manut mitu-rut sakabèhing dhawuhé. Ya mung iku dalaning korban kang wajib koktempuh, koklakoni Dhiajeng.”

Krungu gunemé R. Sukmana kang tatas titis lan tetes mau RA. Tien Tisnowati ora bisa mangsuli, banjur ngrangkul pun-dhaké R. Sukmana, kanthi tangis mingseg‑mingseg memelasi. Pundhaké R. Sukmana nganti adus luh, luhing katresnan lan kasedhihan. R. Sukmana dhéwé rumangsa semplah banget atiné tambah‑tambah anggoné rontang‑ranting ajur kumur-kumur.

“Wis ta Dhiajeng adhiku wong ayu aja kakèhan sing kok-galih, mundhak malah saya gawé trenyuhing atimu. Kaya‑kaya iki wis mèh jam loro, prayogané patemonan iki dicupet tekan seméné baé, awit mengko yèn nganti kepirsan karo keng ra-mamu mesthiné bakal ora becik kedadéané, luput sembiré aku bakal didakwa sing ora‑ora. Mula saiki wis ora perlu digalih da-wa manèh, beciké kari andum slamet baé, sliramu dakdongak-aké bisaa urip sing kepénak, semono uga aku, aku ora ana alangan apa‑apa.”

RA. Tien Tisnowati ora bisa mangsuli, mung njengèngèk ngawasaké R. Sukmana, karo isih nyekeli pundhaké kenceng.

“Dadi Kangmas wis lila legawa tenan ngeculaké awakku?”

Krungu pitakon kang teteg mau. R. Sukmana rada ngen-dhelong pikiré, lakuning getihé kaya mandheg, mula nganti su-wé kaya wong getun. Bareng bisa mangsuli, gunemé seret lan alot.

“Uwis Dhiajeng  uwis.”

“Dadi Kakangmas wis éklas temenan?”

“Uwis Jeng, uwis.”

RA. Tien Tisnowati krungu wangsulan kaya ngono, terus ngrangkul manèh menyang R. Sukmana kenceng. R. Sukmana diarasi sakatogé. Bareng wis krasa marem nembé gelem ngu-dhari pangrangkulé.

“Wis Mas, aku nyuwun pangèstu.”

“Iya Jeng. Iya.”

RA. Tien Tisnowati nuli dituntun déning R. Sukmana nganti tekan sangarepé lawang. RA. Tien Tisnowati isih rangu‑rangu atiné rumangsa abot banget anggoné arep mlebu ngomah. Ta-ngané kenceng ngrangkul R. Sukmana nganti. R. Sukmana ora bisa apa-apa, tangising R.A Tien Tisnowati saya gawé angles-ing jiwané. Wong loro adus luh, udan tangis, udan kesedhihan kang tanpa ana wekasané, nganti mèh gawé guguring imané R. Sukmana.

Tujuné isih pinaringan éling ing sakabèhané. Paneceping lathi dikendhoni dipungkasi tekan semono.

“Wis Dhiajeng, énggal mlebua, wis bengi.”

“Sugeng saré Mas.”

Bubar celathu ngono terus mlebu, lawang ditutup alon-alon. R.A Tien Tisnowati wis ora katon. R. Sukmana kari ang-gana ijèn, kaya tugu. Nganti suwé R. Sukmana ngadek kaya reca ora bisa obah. Kagèt‑kagèt bareng krungu swaraning ku-cing lagi kerah. Kanthi semplah, R. Sukmana sempoyongan metu saka kebon pekarangané RB. Jayèngsubroto. Tekan la-wang butulan, mèh baé ambruk, ajaa ora énggal‑énggal olèh cekelan cagak. Lakuné tansah sempoyongan mulih, awak lungrah. Rumangsané saisining alam donya dadi sepi nyenyet peteng lelimengan.

Tekan undhak‑undhakaning lawang omahé dhéwé R. Suk-mana wis ora kuwat jumangkah manèh. Rasaning awak sako-jur wis semplah lemes, sikil krasa ndhredheg, kanggo jumang-kah abot, kaya digondhèli.

Ya Allah .............. ya Rasullullah. Donya saka rumangsané wis malih peteng lelimengan, kebak lelakon sing nrenyuhaké ati. Wusana R. Sukmana ambruk semaput ora éling .....

Pancèn Gusti Allah luwih Kuwasa, bisa gawé senenging titahé lan uga bisa gawé tangising titahé. Ya kaya mengkono mau isèn‑isèning alam kang gumelar iki.

Bersambung ...